1.հավաքել տեղոկություներ օրգովի և պարիս հերունու մասին
2.հհ անոմալ զոնաներ տեցեկություներ անոմալ զոնաների մասին
1.ՌՉՀԳՀ Ինստիտուտի ԱԳԿ-ում է տեղակայված մի եզակի գործիք, որի անվանումը միջազգային գիտական շրջանակներում հայտնի է որպես Հերունու ռադիո-օպտիկական դիտակ (ՌՕԴ-54/2.6): Այն իրենից ներկայացնում է 4000 հայելի, 54 մետր տրամագծով մեծ երկհայելի անտենա, որին համադրված է նաև 2.6 մետր տրամագծով օպտիկական դիտակ։ Այդպիսի համակարգը առաջինն ու եզակին է աշխարհում։ Հայկական այս անտենան ունի մի շարք առավելություններ աշխարհի այլ մեծ անտենաների բնութագրերի համեմատ։ ՌՕԴ-54/2.6 կիրառության բնագավառներն են տիեզերքի ուսումնասիրությունը և հեռավոր տիեզերական կապը։ Նախագծվել և կառուցվել է 1975-1985 թվականներին Ռադիոֆիզիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի կողմից՝ Պարիս Հերունու ղեկավարությամբ[1][2]։ Գտնվում է ծովի մակարդակից 1700 մ բարձրության վրա։
Պարիս Հերունու ստեղծած՝ աշխարհում եզակի ռադիո-օպտիկական աստղադիտակի գործունեությունը տասնամյակներ շարունակ դադարեցված է եղել։ Ներկայումս այն պատրաստվում է վերագործակվման։ Հին դիտակը կշահագործվի նոր եղանակով՝ համակարգչով։ Տիեզերքից եկող աղմուկը, ձայները ևս համակարգչով կարձանագրվեն ու կմշակվեն որպես տեղեկատվություն[3]։ ՌՕԴ-54/2․6 ռադիոդիտակի վերագործարկումը (գործընթացի նախնական փուլից մինչև կանոնավոր շահագործման տևական փուլը) և անտենային չափումների պոլիգոնի զարգացումը տարաբնույթ և մեծաքանակ գիտահետազոտական և ուսումնահետազոտական աշխատանքներ իրականացնելու հնարավորություն է ստեղծում։
Ակադեմիկոս Հերունու ղեկավարմամբ Հայաստանում ստեղծվել է անտենային ճարտարագիտության հայկական գիտական դպրոց, հիմնված կառույցը մեծապես նպաստել է Օրգով և Տեղեր գյուղական համայնքների սոցիալ-տնտեսական բարեկեցությանը։ Օրգովի մոտակայքում 1975 թվականից կառուցվել է Արագածի Գիտական Կենտրոնը (այսուհետ՝ ԱԳԿ), որը հանդիսանում է անտենային ճշգրիտ չափումների պոլիգոն, որտեղ տեղակայված է աշխարհի միակ ռադիո-օպտիկական դիտակը՝ ՌՕԴ-54/2.6: Հերունու ռադիոդիտակի կիրառման բնագավառներն են. տիեզերքի հետազոտությունը և հեռավոր տիեզերական կապը։
ՌՕԴ-54/2.6 ռադիոդիտակը նախատեսվում է գործարկել միջազգային գիտական հանրության հետ սերտ համագործակցության պայմաններում երկարաժամկետ գիտական հետազոտական նախագծեր իրականացնելու նպատակով։ ՌՕԴ-54/2.6 ռադիոդիտակը գործարկվելու է աստղագիտության և ռադիոաստղագիտության, հեռավոր տիեզերական կապի բնագավառներում գիտական և կիրառական խնդիրների լուծման նպատակով։
Օրգովի ռադիոօպտիկական աստղադիտակի կառուցման միտքը սկզբում չի ողջունվել Մոսկվայի կողմից։ Պարիս Հերունուն ԽՍՀՄ կառավարությունն առաջարկում էր աստղադիտակը կառուցել Ղրիմում՝ Հայաստանի փոխարեն։ Հերունին շուրջ 17 տարի պայքարեց այս գաղափարի հաստատման համար։
Աստղադիտակը սկսվեց կառուցվել 1980 թվականին։ Ընտրված վայրը չուներ էլեկտրական սնուցում և ճանապարհներ, որի պատճառով զուգահեռ կառուցվում էին նաև օժանդակ շինություններ։ 1986 թվականին աստղադիտակն արդեն պատրաստ էր․ այն համարվեց գյուտ և մտցվեց ԽՍՀՄ գյուտերի Գոսռեեստր՝ «Հերունու հայելային աստղադիտակ» անվամբ[4]։ Դիտակը սկսեց շահագործվել 1987 թվականին և արդեն առաջին տարում արձանագրեց գիտական հայտնագործություն։
Աստղադիտակը գործել է նաև 90-ականներին, սակայն 2000 թվականից սկսած ֆինանսական միջոցների սղության պատճառով գործունեությունը դադարեցվել է։ Մինչև 2021 թվականը, չնայած աշխատունակ է, սակայն չի գործարկվել[5]։
2.Երկրագնդի վրա առանձնացնում են հետևյալ հիմնական բնական զոնաները. խոնավ հասարակածային անտառների, սավանաների և նոսրանտառների, անապատների և կիսաանապատների, փոփոխական խոնավ (այդ թվում մուսսոնային) անտառների, մշտադալար կոշտատերև անտառների և թփուտների, տափաստանների և անտառատափաստանների, բարեխառն անտառների, տունդրայի և անտառատունդրայի, սառցային անապատների:
Խոնավ հասարակածային անտառների կամ ինչպես դրանց ավելի ընդարձակ անվանում են հասարակածային խոնավ մշտադալար անտառների զոնան ձևավորվում է հասարակածային բնական գոտու սահմաններում, ուր տիրապետում է հասարակածային օդային զանգվածը:
Ամբողջ տարին հավասարաչափ բաշխված առատ տեղումների արդյունքում հողի վերին շերտը պարբերաբար լվացվում է և բացվող ապարներում պարունակվող երկաթն ու ալյումինը, շփվելով թթվածնի հետ, ժանգոտում են (օքսիդանում) և հողին տալիս կարմիր և դեղին երանգ, ինչի շնորհիվ այստեղ հանդիպող հողերին անվանում են կարմրադեղին կամ լատերիտային հողեր:
Այս զոնայում է կենտրոնացած երկրագնդի ինչպես բույսերի այնպես էլ կենդանիների կենսազանգվածի և կենսաբազմազանության մեծ մասը: Ընդ որում հազարավոր և նույնիսկ հարյուր հազարավոր տեսակներ դեռ բացահայտված և նկարագրված չեն:
Գոտում բնակվող փոքրաթիվ ցեղերը զբաղվում են հավաքչությամբ ու որսորդությամբ, որը մեծ վնաս չի հասցնում այս բացառիկ բնատարածքային համալիրին, սակայն ավելի բարձր զարգացում ունեցող բնակիչները և պետությունները կիրառում են կրակային երկրագործություն (բացատրությունը տե՛ս սավանաների և նոսրանտառների զոնայի բնութագրում) և մեծածավալ անտառահատումներ՝ ընդերքի ռեսուրսները յուրացնելու նպատակով, ինչը չափազանց մտահոգիչ է համայն մարդկության համար, քանի որ այս անտառները մեր մոլորակի «թոքերն» են: Այս զոնայում է մշակվում նաև նարնջի, բանանի և սուրճի բերքի մեծ մասը:
Սավանաների և նոսրանտառների բնական զոնան, ձևավորվելով մերձհասարակածային բնական գոտու սահմաններում, աչքի է ընկնում փոփոխական խոնավությամբ՝ պայմանավորված մերթ հասարակածային, մերթ արևադարձային օդային զանգվածների ներխուժմամբ, սակայն ամբողջ տարին ջերմաստիճանները չեն իջնում +20°C-ից: Այսպիսի պայմաններում հողին ավելի բնորոշ է գորշ երանգը, քան վառ կարմիր կամ դեղին գույները, ինչի շնորհիվ հողը ստացել է կարմրագորշ անվանումը: Բուսականությունը առավելապես բարձրախոտային է, հանդիպում են նաև ակացիաների, բաոբաբերի և այլ ծառատեսակների նոսրանտառներ: Միևնույն ժամանակ խոտային բուսականությունը խոնավ սեզոնին կարող է ունենալ 2 մ բարձրություն, իսկ չոր սեզոնին հաճախ են հրդեհները: Այս զոնայում տարածված է ինչպես անասնապահությունը, այնպես էլ երկրագործությունը, սակայն շատ դեպքերում կիրառվում է կրակային երկրագործությունը:
Կրակային երկրագործությունը հողագործության հետամնաց տեսակ է, որի դեպքում հողը բնական բուսականությունից ազատելու և մշակաբույսեր ցանելու համար տարածքը կրակի են մատնում: Սակայն խնդիրը նրանում է, որ այդ հողերի բերրիությունն անմիջականորեն կախված է բնական բուսականությունից, որը հողին կենարար նյութեր մատակարարող միակ աղբյուրն է և առանց այդ բնական բուսականության հողը շուտով կորցնում է իր բերրիությունը և դառնում ոչ պիտանի:
Անապատների հետ սահմանային գոտիներում այսպիսի հողերը, լքվելով, վերածվում են անապատային տարածքների՝ դրանով իսկ նպաստելով անապատացման գործընթացին մեր մոլորակում: Գոտին շատ հարուստ է խոշոր կաթնասուններով և թռչուններով, որոնք նաև սեզոնային հսկայական միգրացիաներ են կատարում:
Ի տարբերություն խոնավ հասարակածային անտառների` սավաննաներում կարելի է վայելել մայրամուտն ու արևածագը: Անապատների և կիսաանապատների բնական զոնան հանդիպում է միաժամանակ երեք՝ արևադարձային, մերձարևադարձային և բարեխառն բնական գոտիների սահմաններում, սակայն ամենուրեք օդային զանգվածների ցամաքային ենթատեսակի տիրապետության գոտում: Այս երեք գոտիներում հանդիպող անապատները և կիսաանապատներն առաջին հերթին միմյանցից տարբերվում են միջին ամսական ջերմաստիճաններով, սակայն հետաքրքիրն այն է, որ ինչպես բարեխառն, այնպես էլ արևադարձային գոտում գտնվող անապատներում գիշերվա ժամերին կարող են դիտվել բացասական ջերմաստիճաններ: Հողերը նույնպես բազմազան են՝ ավազային, կավային, աղուտ-ալկալի, գորշ անապատային և այլն, սակայն բոլորն էլ անորակ են և առանց լրացուցիչ միջամտության բերրիություն գրեթե չունեն: Ոռոգման պայմաններում էքստենսիվորեն մշակում են բամբակենի, խաղող, սեխ և այլ բանջարաբոստանայիններ: Բուսակենդանական աշխարհը նույնպես աղքատ է, հիմնականում տիրապետում են սողունները և չորադիմացկուն բույսերը: Հանդիպում են նաև արագավազ կամ առանց ջրի երկար դիմացող կաթնասուններ և թռչուններ:
Ներկայումս մարդու սխալ տնտեսական գործունեության և կլիմայի գլոբալ տաքացման պայմաններում ամենաարագ ընդարձակվող բնական զոնան է:
Նույնիսկ թվացյալ բուսականությունը անապատների և կիսաանապատների զոնայում կյանքի երաշխիք չէ, քանի որ հիմնականում սրանք փշեր են: Փոփոխական խոնավ (այդ թվում մուսսոնային) անտառների զոնան հիմնականում տարածվում է արևադարձային և մերձարևադարձային բնական գոտու սահմաններում՝ օդային զանգվածների ծովային տարատեսակի տիրապետման հատվածներում: Դրանք շատ ավելի սահմանափակ տարածք են գրավում, քան հասարակածային անտառները, սակայն դարձյալ աչքի են ընկնում մեծ կենսաբազմազանությամբ և կենսազանգվածով: Հողերը նույնպես կարմրադեղին են: Այս զոնայի տարածքում մարդիկ հաճախ զբաղվում են բրնձի մշակությամբ:
Մշտադալար կոշտատերև անտառների և թփուտների զոնան ամենափոքր տարածքն է զբաղեցնում և հանդիպում է միայն միջերկրածովային կլիմայի պայմաններում:Այստեղ տիրապետող են դարչնագույն հողերը և քանի որ այս զոնան մարդկության հնագույն քաղաքակրթությունների օրրաններից է, բնական բուսականությունը և կենդանական աշխարհը վատ են պահպանվել: